Projekt: Pokolenie Alfa: strategie medialne i preferencje cyfrowe oraz nowe „kolaboratywne” metody badania (2024 – )

Zespół badawczy:

prof. dr hab. Agnieszka Ogonowska

Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

dr hab. Agnieszka Walecka-Rynduch, prof. UJ

Uniwersytet Jagielloński

Założenia projektu

Pierwszy projekt badawczy (por. Młodzi dorośli wobec dezinformacji. Katalogi i rzeczywiste profile kompetencji cyfrowych, realizowany w latach 2018-2023), dotyczący prawidłowego rozpoznania pokoleniowych kompetencji cyfrowych i działanie w duchu medioznawstwa stosowanego, zainspirował nas do podjęcia kolejnego projektu badawczego. Tym razem przedmiotem badania jest pokolenia ALFA (sam termin został stworzony przez badacza pokoleń i futurologa, Mark McCrindle w 2005 roku).

Cechy opisujące tą generację:

pokolenie Alfa (Alpha) – urodzeni w latach 2010–2025;
pokolenie Alfa (Alpha) – określane też jako „Always on” (zawsze podłączeni), „Net Gen” (pokolenie sieci), „Digital Natives” (cyfrowi tubylcy), „Google Kids”.
niezwykle zróżnicowane kulturowo, z dostępem do informacji, jakiego nie doświadczyły żadne wcześniejsze generacje. Liderzy przyszłości, będący całkowicie „na ty” z technologią;
wykazują relatywnie wysoką gotowość technologiczną oraz wewnętrzną motywację do rozwoju cyfrowych kompetencji wykonawczych i proaktywną otwartą postawę na nowe technologie;

Punktem wyjścia dla powadzonych badań jest:

istotne przesunięcie w metodach badawczych – perspektywa aktorów (przedstawicieli pokolenia alfa) i obserwatorów (badaczy) zostaje zastąpiona projektami kolaboratywnymi,w których badani funkcjonują także jako eksperci;

podejście systemowe w badaniach – jego przedmiotem/uczestnikami są wszystkie kluczowe podmioty/środowiska społeczne obecne w życiu pokolenia alfa, tj. nauczyciele, pedagodzy, rówieśnicy, ewentualnie rodzice.

Kolejny etap badania: styczeń – marzec 2025 roku

Badania przedstawicieli pokolenia Alfa zostały przeprowadzone metodą jakościową (wywiad częściowo ustrukturyzowany), według modelu badań indukcyjnych (por. teoria ugruntowana).

Kluczowe obszary tematyczne wyodrębnione z podanych pytań:

Rodzaje mediów – preferowane media, gry, komunikatory, wirtualne przestrzenie.
Czas i sposób korzystania – długość, częstotliwość, równoczesne używanie kilku mediów, miejsca korzystania.
Relacje społeczne w mediach – interakcje, liczba osób, znajomi z sieci i spoza niej.
Preferencje indywidualne – samotne vs. wspólne korzystanie, wpływ nastroju, najbardziej atrakcyjne media.
Ulubieni twórcy i autorytety – sposób odkrywania, wpływ na użytkownika, obszary ich działalności.
Aktywność w mediach – tworzenie treści, interakcje, reakcje na komentarze.
Tożsamość w mediach – identyfikacja ze środowiskami medialnymi, społeczny odbiór tych grup.
Znajomości online – nawiązywanie i utrzymywanie relacji przez media, spotkania offline.
Wpływ mediów na konsumpcję – decyzje zakupowe pod wpływem treści internetowych.
Kreatywność i przyszłe plany – chęć tworzenia własnych kanałów i budowania społeczności.
Obserwacja rówieśników – ich aktywność, wybory medialne, zachowania w sieci.
Dezinformacja i zagrożenia – fake newsy, ocena bezpieczeństwa w mediach.
Prezentacja w sieci – ujawnianie wizerunku i płci, kontrola nad swoją tożsamością.
Opinie na temat mediów – zgoda lub sprzeciw wobec poglądów starszych pokoleń.
Czas offline – znaczenie chwil bez mediów, ich długość i wpływ na użytkownika.
Korzystanie z mediów jako źródła wiedzy – czerpanie informacji specjalistycznych, edukacyjna rola platform.

Wywiad częściowo ustrukturyzowany ma wiele zalet w kontekście metod indukcyjnych i teorii ugruntowanej, które polegają na eksploracyjnym podejściu do badania rzeczywistości. Oto najważniejsze z nich:

Dopasowanie do metod indukcyjnych

Elastyczność w eksploracji tematu – wywiad częściowo ustrukturyzowany pozwala na otwarte eksplorowanie tematów bez sztywnego scenariusza, co jest kluczowe dla metod indukcyjnych opartych na odkrywaniu nowych kategorii analitycznych.
Możliwość adaptacji – badacz może dostosować pytania do kontekstu rozmowy, co pozwala na wychwycenie nieprzewidzianych aspektów badanej rzeczywistości.
Bogaty materiał empiryczny – dzięki otwartym pytaniom i swobodnej interakcji respondentów można zgromadzić różnorodne dane, które mogą prowadzić do nowych hipotez badawczych.

Zgodność z teorią ugruntowaną

Pozwala na kategoryzowanie danych – w teorii ugruntowanej analiza danych przebiega równolegle ze zbieraniem materiału. Wywiad częściowo ustrukturyzowany umożliwia formowanie i weryfikowanie kategorii w trakcie badania.
Sprzyja kodowaniu otwartemu – elastyczna struktura wywiadu pozwala na identyfikowanie nowych tematów i kodowanie ich w sposób zgodny z podejściem teorii ugruntowanej.
Ułatwia teoretyczne nasycenie – stopniowa modyfikacja pytań i tematów rozmowy pozwala osiągnąć punkt, w którym nowe dane nie wnoszą już istotnych informacji do teorii (tzw. saturacja teoretyczna).

Pośrednia kontrola nad badaniem

Balans między strukturą a swobodą – badacz posiada listę tematów do poruszenia, ale nie ogranicza się do sztywnego schematu, co pozwala na głębsze eksplorowanie zagadnień w duchu teorii ugruntowanej.
Lepsza interakcja z badanym – rozmówca czuje się swobodniej niż w wywiadzie ustrukturyzowanym, co sprzyja ujawnianiu bardziej spontanicznych i autentycznych odpowiedzi.

Podsumowując, wywiad częściowo ustrukturyzowany jest w odniesieniu do naszej tematyki i celów badania idealnym narzędziem dla metod indukcyjnych i teorii ugruntowanej, ponieważ pozwala na swobodne odkrywanie nowych kategorii analitycznych, dopasowywanie pytań do badanej rzeczywistości oraz elastyczne budowanie teorii na podstawie zebranych danych.

Marzec 2025 – wyniki badań focusowych – psycholog/ pedagog szkolny

Zróżnicowanie aktywności medialnej uczniów

Analiza wykazuje, że stopień zaangażowania uczniów w media cyfrowe jest wysoce zróżnicowany i zależy od szeregu czynników, w tym sytuacji rodzinnej, indywidualnych zainteresowań oraz stopnia rozwoju kompetencji cyfrowych. Powszechne jest błędne przekonanie, że wszystkie dzieci w równym stopniu angażują się w świat cyfrowy. W rzeczywistości występują znaczące różnice w sposobie i intensywności korzystania z mediów, co uniemożliwia stworzenie jednolitego modelu aktywności medialnej młodzieży. Ponadto nie zaobserwowano wyraźnych wzorców powielanych w obrębie jednej rodziny – nawet rodzeństwo może wykazywać odmienne postawy względem nowych technologii.

Rola rodziców w kształtowaniu kompetencji cyfrowych dzieci

Nie przeprowadzono dotychczas pogłębionych analiz dotyczących wpływu rodziców na rozwój kompetencji medialnych dzieci. Istnieje jednak świadomość, że kompetencje te nie są powiązane z płcią rodzica (matka/ojciec), lecz raczej z jego wykształceniem i zawodem – zwłaszcza w przypadku osób pracujących w branży IT. To oznacza, że rodzice mogą pełnić zarówno funkcję edukatorów, jak i ograniczników w zakresie korzystania przez dzieci z zasobów cyfrowych, w zależności od własnych kompetencji oraz świadomości zagrożeń związanych z mediami.

Poziom kompetencji cyfrowych uczniów i ich deficyty

Obecnie w szkolnym systemie edukacji nie przeprowadza się systematycznych badań określających poziom kompetencji cyfrowych uczniów. Wiedza na temat tych umiejętności pochodzi głównie z obserwacji nauczycieli przedmiotowych oraz przypadków interwencji w sytuacjach problemowych (np. cyberprzemoc, sexting, wykluczenie cyfrowe). Część uczniów wykazuje zaawansowane umiejętności cyfrowe związane z autopromocją oraz monetyzacją treści w sieci, lecz są to przypadki jednostkowe.

Zagrożenia wynikające z użytkowania mediów przez uczniów

Badania wykazują, że problemy wynikające z aktywności medialnej są ściśle skorelowane z problemami natury psychicznej, emocjonalnej i edukacyjnej. Do najczęstszych negatywnych zjawisk należy agresja w sieci, sexting, cyberprzemoc oraz dostęp do treści nieodpowiednich dla wieku (np. pornografia). Co istotne, problemy te zazwyczaj mają charakter incydentalny – pojedyncze przypadki, które rzadko powtarzają się u tego samego ucznia. W kontekście wielokulturowości szkolnego środowiska nie odnotowano przypadków dyskryminacji narodowościowej w przestrzeni cyfrowej, jednak obcokrajowcy – zwłaszcza uczniowie z Ukrainy – oraz ich rodzice często mają trudności z korzystaniem z elektronicznych systemów szkolnych, co wymaga interwencji asystentów kulturowych.

Edukacja w zakresie zagrożeń medialnych

Edukacja dotycząca zagrożeń internetowych odbywa się głównie w ramach godzin wychowawczych oraz fragmentów zajęć dydaktycznych. Zajęcia te są organizowane na wniosek nauczycieli, lecz nie stanowią odrębnego, systematycznego bloku edukacyjnego. Tematyka zajęć często nawiązuje do aktualnych problemów wśród uczniów, a do ich prowadzenia angażowani są zarówno pedagodzy szkolni, jak i zewnętrzni eksperci. Należy zauważyć, że szkolenia organizowane przez instytucje edukacyjne, takie jak kuratorium czy ODN, są nie są oceniane pozytywnie – ich poziom praktyczny oraz aktualność przekazywanej wiedzy nie są satysfakcjonujące dla uczestników.

Wpływ mediów na codzienne funkcjonowanie uczniów

Środowisko szkolne dostrzega wyraźny wpływ kultury medialnej na sposób komunikacji uczniów, zarówno między sobą, jak i z nauczycielami. Popularne są zwroty i terminy wywodzące się z gier, filmów oraz internetowych memów, co stanowi element budowania tożsamości grupowej młodzieży. Dodatkowo media wywierają wpływ na styl ubioru, fryzury, makijaż oraz maniery wypowiedzi uczniów, przy czym tendencje te są bardziej widoczne wśród dziewcząt niż chłopców.

Procedury rozwiązywania problemów medialnych

Szkoła posiada wypracowane procedury reagowania na problemy medialne, w tym współpracę z instytucjami takimi jak policja, sąd rodzinny czy straż miejska. Jednak do tej pory nie wystąpiły przypadki wymagające interwencji tych podmiotów. Problemy są rozwiązywane głównie w ramach wewnętrznych działań szkoły, przy czym rodzice zazwyczaj aktywnie uczestniczą w procesie, choć ich reakcje są zróżnicowane – matki częściej reagują emocjonalnie, natomiast ojcowie wykazują podejście zadaniowe. Występuje także tendencja do zrzucania winy za problemy na czynniki zewnętrzne, np. rówieśników lub system edukacyjny.

Ograniczenia korzystania z telefonów w szkole

Szkoła wprowadziła stałe restrykcje dotyczące korzystania z telefonów komórkowych, uzasadniając to wzrostem liczby incydentów związanych z agresją medialną w czasie, gdy ograniczenia te były czasowo zawieszone. Powrót do wcześniejszych zasad spowodował zmniejszenie skali problemu, co wskazuje na pozytywny wpływ kontroli nad dostępem do urządzeń cyfrowych w środowisku szkolnym.

Podsumowanie

Wyniki analizy wskazują na potrzebę bardziej systematycznego podejścia do edukacji medialnej oraz monitorowania kompetencji cyfrowych uczniów. Istnieje również konieczność podnoszenia poziomu szkoleń dotyczących zagrożeń internetowych oraz dostosowania ich do rzeczywistych wyzwań, z jakimi mierzy się młodzież. Dodatkowo istotne jest wsparcie rodziców, zwłaszcza obcokrajowców, w zakresie korzystania z narzędzi cyfrowych niezbędnych do komunikacji ze szkołą. Wprowadzenie bardziej efektywnych mechanizmów profilaktycznych oraz interdyscyplinarnej współpracy może przyczynić się do skuteczniejszego rozwiązywania problemów medialnych w środowisku szkolnym.